habarlar

2023-nji ýylyň 10-njy aprelinde ABŞ-nyň prezidenti Jo Baýden ABŞ-da COVID-19 “milli adatdan daşary ýagdaý” resmi taýdan bes edilýän kanun taslamasyna gol çekdi. Bir aýdan soň, COVID-19 indi “halkara saglygy goraýyş aladasy” däl. 2022-nji ýylyň sentýabr aýynda Baýden "COVID-19 pandemiýasynyň gutarandygyny" aýtdy we şol aýda ABŞ-da 10,000-den gowrak COVID-19 bilen baglanyşykly ölüm boldy. Elbetde, Amerikanyň Birleşen Ştatlary beýle beýanat bermekde ýeke däl. Käbir Europeanewropa ýurtlary 2022-nji ýylda COVID-19 pandemiýa adatdan daşary ýagdaýynyň bes edilendigini yglan etdiler, çäklendirmeleri ýatyrdylar we dümew ýaly COVID-19 dolandyrdylar. Taryhdaky şeýle sözlerden haýsy sapaklary alyp bileris?

Üç asyr öň Fransiýanyň koroly Lui XV Fransiýanyň günortasynda gyrgyn epidemiýasynyň gutarmagyny karar etdi (surata serediň). Asyrlar boýy bütin dünýäde geň galdyryjy adamy öldürdi. 1720-nji ýyldan 1722-nji ýyla çenli Marseliň ilatynyň ýarysyndan gowragy öldi. Bu kararyň esasy maksady söwdagärlere öz işlerine täzeden başlamaga rugsat bermekdi we hökümet adamlary gyrgynçylygyň gutarandygyny “aç-açan bellemek” üçin öýleriniň öňünde ot ýakmaga çagyrdy. Karar dabaralardan we simwolizmlerden doly bolup, indiki beýannamalar we wirusyň gutarandygyny bellemek üçin standart kesgitledi. Şeýle hem bu bildirişleriň arkasyndaky ykdysady esaslara aç-açan yşyk berýär.

1723-nji ýylyň Provence şäherinde gyrgynçylygyň gutarandygyny bellemek üçin Pari Parisde ot ýakylýandygyny yglan etmek.

Emma bu karar hakykatdanam gyrgyny gutardymy? Elbetde ýok. XIX asyryň ahyrynda Alexandre ersersin 1894-nji ýylda Gonkongda patogen ersersinia pestisini ýüze çykaran gyrgyn pandemiýasy henizem ýüze çykdy. Käbir alymlar bu keseliň 1940-njy ýyllarda ýok bolandygyna ynanýarlar, ýöne bu taryhy ýadygärlik däl. Amerikanyň günbataryndaky oba ýerlerinde endemiki zoonotik görnüşde adamlara ýokaşýar we Afrikada we Aziýada has ýygy duş gelýär.

Şonuň üçinem sorap bilmeris: pandemiýa gutararmy? Eger şeýle bolsa, haçan? Bütindünýä saglygy goraýyş guramasy wirusyň iň ýokary inkubasiýa döwründen iki esse uzak tassyklanan ýa-da güman edilýän hadysalar habar berilmedik halatynda wirusyň gutarandygyny hasaplaýar. Bu kesgitlemäni ulanyp, Uganda 2023-nji ýylyň 11-nji ýanwarynda ýurtda iň soňky Ebola epidemiýasynyň gutarandygyny yglan etdi. Şeýle-de bolsa, bir pandemiýa (grek sözleriniň pan ["hemme"] we demos ["adamlar" sözlerinden gelip çykýan adalga) dünýä derejesinde bolup geçýän epidemiologiki we jemgyýetçilik-syýasy hadysa, pandemiýanyň soňlanmagy diňe bir epidemiologiki kriteriýalara däl-de, eýsem ykdysady we ykdysady faktorlara baglydyr. Pandemiýa wirusyny ýok etmekde ýüze çykýan kynçylyklary (düzümdäki saglyk tapawudyny, halkara hyzmatdaşlygyna täsir edýän global dartgynlygy, ilatyň hereketine, wirusa garşy garşylygy we ýabany tebigatyň özüni alyp barşyny üýtgedip biljek ekologiki zyýany goşmak bilen) jemgyýetler köplenç pes sosial, syýasy we ykdysady çykdajylary bolan strategiýany saýlaýarlar. Bu strategiýa, sosial-ykdysady ýagdaýy pes ýa-da esasy saglyk problemalary bolan käbir adamlar üçin käbir ölümleri gutulgysyz hasaplamagy göz öňünde tutýar.

Şeýlelik bilen, pandemiýa jemgyýetiň saglygy goraýyş çäreleriniň jemgyýetçilik-syýasy we ykdysady çykdajylaryna pragmatiki çemeleşeninde, gysgaça aýdylanda, jemgyýet ölüm we kesel derejesini kadalaşdyranda tamamlanýar. Bu amallar, keseliň “endemiki” (“endemik” grek dilinden [“içerde”] we demosdan gelip çykýar) diýilýän zada goşant goşýar, bu belli bir mukdarda ýokançlyga çydamlylygy öz içine alýar. Endemiki keseller adatça jemgyýetde wagtal-wagtal keselleriň döremegine sebäp bolýar, ýöne gyssagly kömek bölümleriniň doýmagyna sebäp bolmaýar.

Dümew muňa mysal bolup biler. 1918-nji ýyldaky H1N1 dümewi pandemiýasy, köplenç “Ispan dümewi” diýlip atlandyrylýar, dünýäde 50-100 million adam öldi, şol sanda ABŞ-da 675,000. Emma H1N1 dümewi ştammy ýitip gitmedi, ýöne has ýumşak görnüşlerde ýaýramagyny dowam etdirdi. Kesellere gözegçilik we öňüni alyş merkezleri (CDC) ABŞ-da soňky on ýylda her ýyl dümewden ortaça 35,000 adamyň ölendigini çaklaýar. Jemgyýet diňe bir “endemiki” keseli (häzirki möwsümleýin kesel) däl, eýsem ýyllyk ölüm we kesel derejesini hem kadalaşdyrýar. Jemgyýet, şeýle hem, jemgyýetiň çydap bilýän ýa-da jogap berip biljek ölümleriniň sanynyň ylalaşyga öwrülendigini we sosial, medeni we saglyk häsiýetlerine, garaşyşlara, çykdajylara we institusional infrastruktura gurulýandygyny aňladýar.

Başga bir mysal inçekesel. BMG-nyň Durnukly ösüş maksatlarynda saglyk maksatlarynyň biri 2030-njy ýyla çenli “inçekeseli ýok etmek” bolsa-da, mutlak garyplyk we agyr deňsizlik dowam etse, munuň nädip gazanyljakdygyny görmek galýar. Inçekesel, pes dermanly we orta girdejili ýurtlaryň köpüsinde endemiki “sessiz ganhor” bolup, zerur dermanlaryň ýetmezçiligi, lukmançylyk serişdeleriniň ýeterlik bolmazlygy, ýeterlik iýmitlenmezlik we ýaşaýyş jaý şertleriniň köp bolmagy sebäpli ýüze çykýar. COVID-19 pandemiýasy wagtynda inçekeseliň ölüm derejesi soňky on ýyldan gowrak wagtyň içinde ilkinji gezek ýokarlandy.

Kolera hem endemiki häsiýete eýe boldy. 1851-nji ýylda holeranyň saglyga ýetirýän täsiri we onuň halkara söwdasyna zyýan ýetirmegi imperiýa güýçleriniň wekillerini bu keseli nädip dolandyrmalydygyny ara alyp maslahatlaşmak üçin Pari Parisde ilkinji halkara sanitariýa konferensiýasyny çagyrdy. Saglyk boýunça ilkinji global düzgünleri çykardylar. Emma holeranyň döremegine sebäp bolýan patogen kesgitlenip, has ýönekeý bejergiler (rehidrasiýa we antibiotikler hem bar) bar bolsa-da, holeradan saglyga howp abanmady. Bütin dünýäde her ýyl 1,3 milliondan 4 milliona çenli holera keseli we 21,000 bilen 143,000 arasynda ölüm bolýar. 2017-nji ýylda holera garşy göreş boýunça global iş topary 2030-njy ýyla çenli holerany ýok etmek üçin ýol kartasyny kesgitledi. Şeýle-de bolsa, soňky ýyllarda dünýäniň dawa-jenjeli ýa-da garyp sebitlerinde holera epidemiýasy köpeldi.

AIW / AIDS soňky epidemiýanyň iň ýerlikli mysalydyr. 2013-nji ýylda Nigeriýanyň Abuja şäherinde geçirilen Afrika Bileleşiginiň ýörite sammitinde agza döwletler 2030-njy ýyla çenli AIW we AIDS, gyzzyrma we inçekeseli ýok etmek boýunça çäreleri görmäge borçlandy. 2019-njy ýylda Saglygy goraýyş we adam hyzmatlary ministrligi 2030-njy ýyla çenli Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda AIW epidemiýasyny ýok etmek başlangyjy yglan etdi. AIW bilen baglanyşykly dünýäde 630,000 adam boluň.

AIW / AIDS dünýäde ilatyň saglygy meselesi bolup galsa-da, indi jemgyýetçilik saglyk krizisi hasaplanmaýar. Muňa derek, AIW / AIDS-iň endemiki we adaty tebigaty we wirusa garşy bejerginiň üstünligi ony hroniki kesele öwürdi, gözegçiligi beýleki global saglyk problemalary bilen çäkli çeşmeler üçin bäsleşmeli. 1983-nji ýylda AIW-iň ilkinji tapylmagy bilen baglanyşykly krizis, ileri tutulýan we gyssaglylyk duýgusy azaldy. Bu jemgyýetçilik we syýasy proses her ýyl müňlerçe adamyň ölümini kadalaşdyrdy.

Pandemiýanyň soňlanýandygyny yglan etmek, adamyň ömrüniň gymmaty aktual üýtgeýjä öwrülýän nokady aňladýar - başgaça aýdylanda hökümetler ömri tygşytlamak üçin sosial, ykdysady we syýasy çykdajylaryň artykmaçlyklardan has ýokarydygyny kesgitleýärler. Endemiki keseliň ykdysady mümkinçilikler bilen bilelikde bolup biljekdigini bellemelidiris. Bir wagtlar global pandemiýa bolan keselleriň öňüni almak, bejermek we dolandyrmak üçin uzak möhletleýin bazar pikirleri we potensial ykdysady peýdalary bar. Mysal üçin, 2021-nji ýylda AIW dermanlarynyň dünýä bazary takmynan 30 milliard dollar bolup, 2028-nji ýyla çenli 45 milliard dollardan geçer diýlip garaşylýar. COVID-19 pandemiýasy bolan ýagdaýynda, häzirki wagtda ykdysady ýük hökmünde görülýän “uzyn COVID” derman senagaty üçin indiki ykdysady ösüş nokady bolup biler.

Bu taryhy mysallar pandemiýanyň soňuny kesgitleýän zadyň epidemiologiki bildiriş ýa-da haýsydyr bir syýasy bildiriş däldigini, COVID-19 pandemiýasynyň “wirus bilen ýaşamak” diýlip bilinýän keseliň yzygiderli we endemikasy arkaly ölüminiň we keseliniň kadalaşýandygyny aýdyň görkezýär. Pandemiýanyň soňuna çykan zat, hökümetiň saglygy goraýyş krizisiniň jemgyýetiň ykdysady öndürijiligine ýa-da dünýä ykdysadyýetine howp salmajakdygy baradaky kararydy. COVID-19 adatdan daşary ýagdaýyň soňlanmagy güýçli syýasy, ykdysady, ahlak we medeni güýçleri kesgitlemegiň çylşyrymly prosesi bolup, epidemiologiki hakykatlara takyk baha bermegiň netijesi ýa-da diňe simwoliki hereket däl.