habarlar

Ukusyzlyk, iň köp ýaýran uky bozulmasy bolup, hepdede üç ýa-da has köp gije ýüze çykýan, üç aýdan gowrak dowam edýär we uky mümkinçilikleriniň ýoklugy sebäpli ýüze çykmaýar. Ulularyň takmynan 10% -i ukusyzlyk ölçeglerine laýyk gelýär, ýene 15% -den 20% -i wagtal-wagtal ukusyzlyk alamatlaryny habar berýär. Uzak möhletli ukusyzlyk hassalarynda esasy depressiýa, gipertoniýa, Alsgeýmer keseli we iş ukybyny ýitirmek howpy bar.

Kliniki meseleler

Ukusyzlygyň aýratynlyklary, ukynyň kanagatlanarlylygy ýa-da dowamlylygy, uklamakda kynçylyk çekmek ýa-da uky saklamak, şeýle hem agyr akyl kynçylyklary ýa-da gündiz işlemezlikdir. Ukusyzlyk, hepdede üç ýa-da has köp gije ýüze çykýan, üç aýdan gowrak dowam edýän we çäkli uky mümkinçilikleri sebäpli ýüze çykmaýan uky bozulmasydyr. Ukusyzlyk köplenç beýleki fiziki keseller (agyry ýaly), akyl hassalary (depressiýa ýaly) we beýleki uky bozulmalary (aýagynyň rahatsyz sindromy we uky apnesi ýaly) bilen bir wagtda ýüze çykýar.

Ukusyzlyk, umumy ilatyň arasynda iň köp ýaýran uky bozulmasydyr we hassalar başlangyç lukmançylyk edaralarynda bejergi alanda, köplenç bejerilmese, iň köp agzalýan meseleleriň biridir. Ulularyň takmynan 10% -i ukusyzlyk ölçeglerine laýyk gelýär, ulularyň ýene 15% -den 20% -i wagtal-wagtal ukusyzlyk alamatlaryny habar berýärler. Ukusyzlyk aýallarda we akyl ýa-da fiziki kynçylyklary bolan adamlarda has ýygy duş gelýär we bu keseliň derejesi orta ýaşda we orta ýaşdan soň, perimenopozda we menopauzada ýokarlanar. Ukusyzlygyň patologiki we fiziologiki mehanizmleri barada henizem az bilýäris, ýöne häzirki wagtda psihologiki we fiziologiki çakdanaşa aşa baha bermek onuň esasy aýratynlyklary hasaplanýar.

Ukusyzlyk ýagdaý ýa-da wagtal-wagtal bolup biler, ýöne näsaglaryň 50% -den gowragy dowamly ukusyzlygy başdan geçirýär. Ilkinji ukusyzlyk, adatça, ýaşaýyş şertlerinden, saglyk meselelerinden, adaty bolmadyk iş meýilnamalaryndan ýa-da birnäçe wagt zolaklaryndan syýahat etmekden (wagt tapawudy) ýüze çykýar. Adamlaryň köpüsi tüweleme hadysalaryna uýgunlaşandan soň adaty ukylara gaýdyp gelseler-de, ukusyzlyga meýilli adamlar dowamly ukusyzlygy başdan geçirip bilerler. Psihologiki, özüni alyp baryş ýa-da fiziki faktorlar köplenç uzak wagtlap uky kynçylyklaryna sebäp bolýar. Uzak möhletli ukusyzlyk, esasy depressiýa, gipertoniýa, Alsgeýmer keseli we iş ukybynyň ýitmegi bilen baglanyşyklydyr.

Ukusyzlygy bahalandyrmak we diagnoz etmek lukmançylyk taryhyny jikme-jik öwrenmäge, alamatlary ýazmaga, keseliň gidişine, oňaýsyzlyklara we beýleki sebäplere esaslanýar. 24 sagatlyk uky oýanmak ýazgysy has özüni alyp baryş we daşky gurşawa goşulmak maksatlaryny kesgitläp biler. Näsaglaryň hasabat beriş gurallary we uky gündelikleri ukusyzlyk alamatlarynyň tebigaty we agyrlygy barada gymmatly maglumatlary berip biler, beýleki uky bozulmalarynyň ekranyna kömek edip biler we bejerginiň gidişine gözegçilik edip biler

Strategiýa we subutnamalar

Ukusyzlygy bejermegiň häzirki usullaryna resept we çakdanaşa dermanlar, psihologiki we özüni alyp barş terapiýasy (ukusyzlyk üçin aň-bilim terapiýasy [CBT-I] hem diýilýär) we kömekçi we alternatiw bejergiler girýär. Näsaglar üçin adaty bejeriş ýoly, ilki bilen artykmaç dermanlary ulanmak, soňra lukmançylyk kömegini alandan soň reseptli dermanlary ulanmakdyr. Az sanly hassalar CBT-I bejergisini alýarlar, bölekleýin gowy taýýarlanan terapewtleriň ýoklugy sebäpli.

CBTI-I
CBT-I, özüňi alyp barşyň usullaryny we ukusyzlyga sebäp bolýan psihologiki faktorlary üýtgetmäge gönükdirilen birnäçe strategiýany öz içine alýar, aşa aladalanmak we uky baradaky negatiw ynançlar. CBT-I-iň esasy mazmuny, özüňi alyp barşyň we ukynyň meýilnamalaşdyryş strategiýalaryny (ukynyň çäklendirilmegi we höweslendiriş gözegçiligi), dynç alyş usullary, ukusyzlyk baradaky negatiw ynançlary we aşa aladalary üýtgetmäge gönükdirilen psihologiki we aň-bilim çäreleri (ýa-da ikisi), şeýle hem uky arassaçylygy terbiýesini öz içine alýar. Ukusyzlygy bejermek üçin kabul etmek we borçnama terapiýasy we akyl-paýhas esasly terapiýa ýaly beýleki psihologiki gatyşmak usullary hem ulanyldy, ýöne olaryň netijeliligini goldaýan maglumatlar çäklidir we peýdalanmak üçin birneme uzak dowam etmeli. CBT-I, uky we meselä gönükdirilen resept bejergisi. Adatça 4-8 maslahat üçin akyl saglygy bejergisi (psiholog ýaly) tarapyndan ýolbaşçylyk edilýär. CBT-I üçin beýleki saglygy goraýyş işgärleriniň (tejribe şepagat uýalary ýaly) gatnaşmagy bilen, şeýle hem telemedisina ýa-da sanly platformalary ulanmak bilen gysga görnüşi we topar görnüşini öz içine alýan dürli durmuşa geçiriş usullary bar.

Häzirki wagtda CBT-I köp hünärli guramalar tarapyndan kliniki görkezmelerde birinji setir bejergisi hökmünde maslahat berilýär. Kliniki synaglar we meta-analizler CBT-I hassanyň hasabat netijelerini ep-esli gowulaşdyryp biljekdigini görkezdi. Bu synaglaryň meta-derňewinde, CBT-I ukusyzlyk alamatlarynyň agyrlygyny, ukynyň başlanýan wagtyny we ukudan oýanýan wagtyny gowulandyrmak üçin tapyldy. Gündizki alamatlaryň (ýadawlyk we keýp ýaly) we ýaşaýşyň hiliniň gowulaşmagy, ukusyzlyk üçin ýörite işlenmedik umumy çäreleriň ulanylmagy bilen baglanyşyklydyr. Umuman alanyňda, näsaglaryň takmynan 60% -den 70% -ine 0-dan 28 bal aralygynda üýtgeýän ukusyzlyk agyrlyk indeksinde (ISI) 7 bal azalmagy bilen has ýokary uky we ukusyzlygy görkezýän kliniki jogap bar. 6-8 hepde dowam eden bejergiden soň, ukusyzlyk hassalarynyň takmynan 50% -i remissiýany başdan geçirýär (ISI jemi bal, <8) we näsaglaryň 40% -45% 12 aýlap üznüksiz remissiýa gazanýarlar.

Soňky on ýylda sanly CBT-I (eCBT-I) has meşhur boldy we netijede CBT-I islegi bilen elýeterliligiň arasyndaky düýpli boşlugy azaldyp biler. ECBT-I ukusyzlygyň agyrlygy, ukynyň netijeliligi, subýektiw ukynyň hili, ukudan soň oýanmak, ukynyň dowamlylygy, umumy uky dowamlylygy we gijeki oýanmalaryň sany ýaly birnäçe uky netijelerine oňyn täsir edýär. Bu täsirler, ýüzbe-ýüz CBT-I synaglarynda görlenlere meňzeýär we yzarlanylandan soň 4-48 hepde saklanýar.

Depressiýa we dowamly agyry ýaly oňaýsyzlyklary bejermek ukusyzlygyň alamatlaryny ýeňilleşdirip biler, ýöne umuman ukusyzlyk meselelerini doly çözüp bilmez. Munuň tersine, ukusyzlygy bejermek rahatlykly näsaglaryň ukusyny gowulaşdyryp biler, ýöne oňaýsyzlyklaryň özlerine täsiri yzygiderli däl. Mysal üçin, ukusyzlygy bejermek depressiw alamatlary ýeňilleşdirip biler, depressiýanyň ýüze çykma derejesini we gaýtalanma derejesini peseldip biler, ýöne dowamly agyrylara az täsir edýär.

Dürli derejeli bejeriş usuly, adaty psihologiki we özüni alyp baryş bejergisi üçin zerur serişdeleriň ýeterlik däldigini çözmäge kömek edip biler. Bir re modeim, birinji derejedäki bilim, gözegçilik we öz-özüňe kömek usullaryny, ikinji derejedäki sanly ýa-da toparlaýyn psihologiki we özüni alyp barş terapiýasyny, üçünji derejedäki şahsy psihologiki we özüni alyp barş terapiýasyny we her derejedäki gysga möhletli kömek hökmünde derman bejergisini ulanmagy teklip edýär.

Derman bejergisi
Soňky 20 ýylda ABŞ-da gipnotiki dermanlaryň resept görnüşi düýpli özgerişleri başdan geçirdi. ABŞ-nyň Azyk we derman serişdeleri müdirligi (FDA) ukusyzlygy trazodonyň görkezijisi hökmünde görkezmese-de, benzodiazepin reseptor agonistleriniň resept mukdary azalmagyny dowam etdirýär, trazodonyň resept mukdary köpelýär. Mundan başga-da, işdäni basyryjy reseptor garşydaşlary 2014-nji ýylda işe girizildi we giňden ulanyldy.

Täze derman serişdeleriniň (dermanlaryň dowamlylygy, <4 hepde) esasy netijä, ukusyzlygyň agyrlyk indeksi, Pittsburgyň ukynyň hiliniň görkezijisi, Leeds uky soragnamasy we uky gündeligi ýaly hassalaryň baha beriş terezisi arkaly kesgitlenýär. Effektiň ululygy 0,2 kiçi, 0,5 täsir effekti ortaça, 0.8 ululyk ululygy hasaplanýar.

Piwo ölçegleri (65 ýa-da ondan uly hassalar üçin has ýaramly hasaplanýan dermanlaryň sanawy) bu derman serişdesini ulanmazlygy maslahat berýär.

Ukusyzlygy bejermek üçin bu derman FDA tarapyndan tassyklanmady. Tablisada görkezilen ähli dermanlar, aşakdaky dermanlardan başga, ABŞ FDA tarapyndan Göwrelilik C klassifikasiýasyna degişlidir: Triazolam we Temazepam (X synp); Klonazepam (D synpy); Difenhidramin we doketamin (B synp).
1. Benzodiazepin reseptor agonist synp gipnotiki dermanlar
Benzodiazepin reseptor agonistlerine benzodiazepin dermanlary we benzodiazepin däl dermanlar (Z derejeli dermanlar hem diýilýär) degişlidir. Kliniki synaglar we meta-analizler benzodiazepin reseptor agonistleriniň uky wagtyny gysgaldyp, ukudan soňky oýanmalary azaldyp we umumy uky dowamlylygyny birneme ýokarlandyryp biljekdigini görkezdi (4-nji tablisa). Näsaglaryň habarlaryna görä, benzodiazepin reseptor agonistleriniň ters täsirlerine anterograd amneziýasy (<5%), ertesi gün sedasiýa (5% ~ 10%) we düýş görmek, iýmek ýa-da sürmek ýaly uky wagtynda çylşyrymly hereketler (3% ~ 5%) degişlidir. Iň soňky täsiri zolpidemiň, zaleplonyň we eskitalopramyň gara gutusy duýduryşy bilen baglanyşyklydyr. Näsaglaryň 20% -den 50% -i her gije derman kabul edenden soň, gaýtadan ukusyzlyk we yza çekmek sindromy hökmünde ýüze çykýan neşe serişdelerine çydamlylygy we fiziologiki garaşlylygy başdan geçirýärler.

2. Oturyjy heterosiklik serişdeleri
Amitriptilin, demetilamin we doksepin ýaly trisiklik dermanlary we bolanzapin we trazodon ýaly heterosiklik dermanlary öz içine alýan sedatiw antidepressantlar, adatça ukusyzlygy bejermek üçin dermanlardyr. Ukusyzlygy bejermek üçin ABŞ-nyň FDA tarapyndan diňe doxepin (her gün 3-6 mg, gije kabul edilýär) tassyklandy. Häzirki subutnamalar sedatiw antidepressantlaryň ukynyň hilini, ukynyň netijeliligini we umumy uky dowamlylygyny uzaldyp biljekdigini, ýöne ukynyň dowamlylygyna az täsir edip biljekdigini görkezýär. ABŞ FDA ukusyzlygy bu dermanlar üçin görkeziji hökmünde görkezmese-de, kliniki lukmanlar we hassalar köplenç bu dermanlary has gowy görýärler, sebäbi pes dozalarda ýeňil täsirleri bar we kliniki tejribe olaryň netijeliligini görkezdi. Idearamaz täsirleri sedasiýa, gury agz, ýürek geçirijisiniň gijikdirilmegi, gipotoniýa we gipertoniýa.

3. Işdä kabul ediji garşydaşlar
Gapdal gipotalamusda oreksini öz içine alýan neýronlar, beýniniň we ýadamagy höweslendirýän gipotalamusdaky ýadrolary gyjyndyrýar we ukyny ösdürýän ventral gapdal we orta preoptiki ýerlerde ýadrolary saklaýar. Munuň tersine, işdäňi basýanlar nerw geçirijiligini saklap, oýanmagy basyp we ukyny ösdürip biler. Üç sany oreksin reseptor garşydaşlary (sukoreksant, lemborksant we daridoreksint) ukusyzlygy bejermek üçin ABŞ FDA tarapyndan tassyklandy. Kliniki synaglar, uky başlamakda we hyzmat etmekde olaryň netijeliligini goldaýar. Idearamaz täsirleri sedasiýa, ýadawlyk we adaty bolmadyk düýş görmekdir. Katapleksiýa bilen narcolepsiýa sebäp bolup bilýän endogen işdä gormonlarynyň ýetmezçiligi sebäpli, şeýle hassalarda işdä gormonynyň garşydaşlary kontrendikedir.

4. Melatonin we melatonin reseptor agonistleri
Melatonin, gije garaňky şertlerde sosna bezi tarapyndan bölünip çykýan gormondyr. Ekzogen melatonin, belli bir dozasyna we formulasyna baglylykda dürli dowamlylyk bilen fiziologiki derejeden ýokary ganyň konsentrasiýasyna ýetip biler. Ukusyzlygy bejermek üçin melatoniniň degişli dozasy kesgitlenmedi. Uly adamlaryň gatnaşmagynda geçirilen gözegçilikler, melatoniniň ukynyň başlanmagyna az täsir edýändigini, uky wagtynda oýanmaga we umumy uky dowamlylygyna täsir etmejekdigini görkezdi. Melatonin MT1 we MT2 reseptorlary bilen baglanyşdyrýan dermanlar, çydamly ukusyzlygy (ramelteon) we sirkadanyň uky oýanmagy (tasimelteon) bejermek üçin tassyklandy. Melatonin ýaly, bu dermanlar ukudan ýa-da ukudan soň umumy uky dowamlylygyna diýen ýaly täsir etmeýär. Ukusyzlyk we ýadawlyk iň köp ýaýran zyýanly täsirlerdir.

5. Beýleki dermanlar
Artykmaç dermanlarda (difenhidramin we doketamin) we reseptli dermanlarda (gidroksizin) antihistaminler iň köp ulanylýan ukusyzlygy bejermek dermanlarydyr. Netijeliligini goldaýan maglumatlar gowşak, ýöne olaryň elýeterliligi we hassalar üçin duýulýan howpsuzlygy, benzodiazepin reseptor agonistleri bilen deňeşdirilende meşhurlygynyň sebäbi bolup biler. Oturyjy antihistaminler aşa köp sedasiýa, antiholinergiki täsirleri döredip, demans howpuny ýokarlandyryp biler. Gabapentin we pregabalin, dowamly agyryny bejermek üçin ulanylýar we dyngysyz aýak sindromy üçin birinji hatar bejeriş serişdesidir. Bu dermanlar köşeşdiriji täsir edýär, haýal tolkun ukusyny ýokarlandyrýar we ukusyzlygy bejermek üçin ulanylýar (görkezmelerden daşgary), esasanam agyry bilen bilelikde. Fatadawlyk, ukusyzlyk, baş aýlanmak we ataksiýa iň köp ýaýran zyýanly täsirlerdir.

Gipnotiki dermanlary saýlamak
Bejergi üçin derman saýlanylsa, gysga hereket edýän benzodiazepin reseptor agonistleri, oreksin garşydaşlary ýa-da pes dozaly heterosiklik dermanlary kliniki ýagdaýlaryň köpüsinde ilkinji seçimdir. Ukusyzlyk alamatlary bolan ukusyzlyk näsaglary, uly ýaşly hassalar we gysga möhletli dermanlary talap edip biljek hassalar (ýiti ýa-da döwürleýin stresler sebäpli ukusyzlyk) üçin Benzodiazepin reseptor agonistleri ileri tutulýan bejergi bolup biler. Uky ýa-da ir oýanmak bilen baglanyşykly alamatlar bolan näsaglary bejermekde, garry adamlar we neşe serişdesini ulanýanlar ýa-da uky apnesi bolanlar, pes dozaly heterosiklik dermanlary ýa-da işdäni basýanlar bolup biler.

“Beers” kriteriýalaryna görä, 65 ýa-da ondan uly hassalar üçin has ýaramly dermanlaryň sanawyna benzodiazepin reseptor agonistleri we heterosiklik dermanlary girýär, ýöne doksepin, trazodon ýa-da oreksin garşydaşlary ýok. Ilkinji derman serişdeleri, adatça, her gije 2-4 hepdäniň dowamynda derman kabul etmegi, soňra bolsa täsirlerine we zyýanly täsirlerine täzeden baha bermegi öz içine alýar. Uzak möhletli derman gerek bolsa, aralyk dermanlary höweslendiriň (hepdede 2-4 gezek). Näsaglara ýatmazdan 15-30 minut öň derman içmeli. Uzak möhletli dermanlardan soň, käbir hassalar esasanam benzodiazepin reseptor agonistlerini ulananda neşe garaşlylygyny ösdürip bilerler. Uzak möhletli ulanylandan soň meýilleşdirilen azaltmalar (hepdede 25% arzanladyş ýaly) gipnotiki dermanlary azaltmaga ýa-da bes etmäge kömek edip biler.

Kombinasiýa bejergisi bilen monoterapiýanyň arasyndaky saýlaw
Bar bolan birnäçe deňeşdirme gözlegleri gysga möhletde (4-8 hepde) CBT-I we gipnotiki dermanlaryň (esasanam Z derejeli dermanlar) ukynyň dowamlylygyny gowulaşdyrmaga meňzeş täsir edýändigini görkezdi, ýöne neşe bejergisi CBT-I bilen deňeşdirilende umumy uky dowamlylygyny ep-esli ýokarlandyryp biler. Diňe CBT-I ulanmak bilen deňeşdirilende, kombinasiýa bejergisi ukyny has gowulaşdyryp biler, ýöne bejerginiň dördünji ýa-da bäşinji hepdesinde bu artykmaçlyk kem-kemden azalýar. Mundan başga-da, derman ýa-da kombinasiýa bejergisi bilen deňeşdirilende, diňe CBT-I ulanmak ukyny has gowulaşdyryp biler. Uky dermanlaryny kabul etmegiň has amatly alternatiw usuly bar bolsa, käbir hassalaryň özüni alyp barş maslahatyny berjaý etmegi peselip biler.