Waksina ýasamak işi köplenç minnetdarlyk bilen häsiýetlendirilýär. Dünýäniň iň uly saglygy goraýyş lukmanlarynyň biri Bill Foegiň sözleri bilen aýdanyňda: "Hiç kim olary özlerinde ýok bolan keselden halas edeniňiz üçin sag bolsun aýtmaz."
Emma saglygy goraýyş lukmanlary, sanjymlaryň, esasanam çagalar üçin ölümiň we maýyplygyň öňüni alýandygy sebäpli, maýa goýumynyň girdejisiniň gaty ýokarydygyny öňe sürýärler. Onda näme üçin sanjymlaryň öňüni alyp boljak kesellere has köp sanjym etmeýäris? Sebäbi sanjymlaryň sagdyn adamlarda ulanylmagy üçin täsirli we howpsuz bolmalydyr, bu sanjymlaryň ösüşini uzak we kynlaşdyrýar.
2020-nji ýyla çenli başlangyç göwrelilikden sanjymlary ygtyýarlandyrmak üçin ortaça wagt 10-15 ýyl, iň gysga wagty dört ýyl (çiş sanjymy). 11 aýyň içinde COVID-19 sanjymyny ösdürmek, täze sanjym platformalarynda, esasanam mRNA-da ençeme ýyllap dowam eden düýpli gözlegleriň netijesinde mümkin bolan ajaýyp iş. Şolaryň arasynda 2021 Lasker kliniki lukmançylyk gözleg baýragyny alan Drew Weissman bilen doktor Katalin Karikonyň goşantlary aýratyn möhümdir.
Nuklein kislotasyna garşy sanjymlaryň esasy ýörelgesi Watson we Krikiň DNK-nyň mRNA, mRNA bolsa beloklara terjime edilmeginiň merkezi kanunlaryndan gözbaş alýar. 30 ýyl töweregi öň DNK ýa-da mRNA öýjüge ýa-da islendik janly organizmiň içine girizilmegi, nuklein kislotasynyň yzygiderliligi bilen kesgitlenen beloklary aňladýandygy görkezildi. Az salymdan, nuklein kislotasyna sanjym düşünjesi ekzogen DNK bilen aňladylan beloklaryň gorag immunitetini ýokarlandyrjakdygy görkezilenden soň tassyklandy. Şeýle-de bolsa, DNK sanjymlarynyň hakyky ulanylyşy çäklendirildi, ilki bilen DNK-ny adam genomyna birikdirmek bilen baglanyşykly howpsuzlyk aladalary, soň bolsa DNK-nyň ýadro görnüşine netijeli iberilmegini giňeltmek kynlygy sebäpli.
Munuň tersine, gidrolizlere sezewar bolan mRNA manipulirlemek has aňsat bolup görünýär, sebäbi sitoplazmanyň içinde mRNA işleýär we şonuň üçin ýadro kislotalaryny ýadrolara ibermegiň zerurlygy ýok. Weissman we Kariko tarapyndan başda öz laboratoriýasynda, soň bolsa iki biotehnologiýa kompaniýasyna (Moderna we BioNTech) ygtyýarnama berlenden soň onlarça ýyllyk esasy gözleg mRNA sanjymynyň hakykata öwrülmegine sebäp boldy. Üstünlikleriniň açary näme?
Birnäçe päsgelçiligi ýeňip geçdiler. mRNA dogabitdi immun ulgamyny tanamak reseptorlary (FIG. 1), şol sanda iki hatar we bir hatar RNK manysyny aňladýan Toll meňzeş reseptorlar maşgalasynyň agzalary (TLR3 we TLR7 / 8) tarapyndan tanalýar we retino kislotasy I belok (RIG-1) gen ýoluny döredýär, bu bolsa öz gezeginde çişmegi we öýjükleriň ölmegini döredýär, RIG-1 sitoplazma görnüşi. şeýlelik bilen uýgunlaşdyrylan immun ulgamyny işjeňleşdirýär). Şeýlelik bilen, mRNA haýwanlara sanjym etmek, kabul edip bolmajak ýaramaz täsirlerden gaça durmak üçin adamlarda ulanyp boljak mRNA mukdarynyň çäkli bolup biljekdigini görkezip, şok döredip biler.
Mationokançlygy azaltmagyň ýollaryny öwrenmek üçin Weissman we Kariko nagyş tanamak reseptorlarynyň patogen RNK bilen öz RNK-laryny tapawutlandyrmagyna düşünmäge başladylar. Baý ribosomal Rnas ýaly köp öýjükli Rnanyň ýokary derejede üýtgedilendigini gördüler we bu üýtgeşmeleriň öz Rnaslaryna immun tanamakdan gaçmagyna ýol açýandygyny çaklaýarlar.
Weissman we Kariko, mRNA koduny usidiniň ýerine derek pseudouridin bilen üýtgetmek, beloklary kodlamak ukybyny saklamak bilen immun işjeňleşmesini peseldendigini görkezenlerinde ýüze çykdy. Bu üýtgetme, belok öndürilişini, kodlanmadyk mRNA-dan 1000 esse köpeldýär, sebäbi üýtgedilen mRNA belok kinase R tarapyndan tanalmakdan gaçýar (RNK-ny tanap, soňra fosforilýasiýa edýär we terjime başlangyjy faktoryny eIF-2α işjeňleşdirýär we şeýlelik bilen belok terjimesini ýapýar). Pseudouridine üýtgedilen mRNA, Moderna we Pfizer-Biontech tarapyndan işlenip düzülen ygtyýarly mRNA sanjymlarynyň diregi.
Iň soňky açyş, mRNA-ny gidrolizsiz gaplamagyň iň oňat usulyny we sitoplazma gowşurmagyň iň gowy usulyny kesgitlemek boldy. Birnäçe wiruslara garşy dürli sanjymlarda birnäçe mRNA formulasy synagdan geçirildi. 2017-nji ýylda şeýle synaglardan alnan kliniki subutnamalar, mRNA sanjymlarynyň lipid nanopartikullary bilen jemlenmeginiň we dolandyrylmagynyň dolandyrylýan howpsuzlyk profilini saklamak bilen immunogenligi ýokarlandyrandygyny görkezdi.
Haýwanlarda geçirilen gözlegleriň netijesinde, lipid nanobölejikleriniň limfa düwünlerini guratmakda antigen hödürleýän öýjükleri nyşana alýandygy we follikulýar CD4 kömekçi T öýjükleriniň belli bir görnüşleriniň işjeňleşmegi bilen jogap bermäge kömek edýändigi görkezildi. Bu T öýjükleri antikor önümçiligini, uzak ömürli plazma öýjükleriniň sanyny we B öýjükleriniň ýetişen derejesini ýokarlandyryp biler. Häzirki wagtda ygtyýarlandyrylan COVID-19 mRNA sanjymlarynyň ikisi hem lipid nanopartikul formulalaryny ulanýar.
Bagtymyza, esasy gözleglerde bu öňegidişlik, derman öndürýän kompaniýalara üstünlikleriniň üstünde durmaga mümkinçilik berýän pandemiýadan öň gazanyldy. mRNA sanjymlary howpsuz, täsirli we köpçülikleýin öndürilýär. MRNA sanjymynyň 1 milliarddan gowrak dozasy berildi we 2021-nji we 2022-nji ýyllarda önümçiligi 2-4 milliard dozada giňeltmek COVID-19-a garşy global göreşde möhüm ähmiýete eýe bolar. Gynansagam, häzirki wagtda esasan ýokary girdejili ýurtlarda mRNA sanjymlary bilen bu ömri halas ediji gurallara girmekde düýpli deňsizlikler bar; Waksina önümçiligi iň ýokary derejä ýetýänçä deňsizlik dowam eder.
Has giňişleýin aýdylanda, mRNA waksinologiýa pudagynda täze daň atmagy wada berýär, bize dümew sanjymlaryny gowulandyrmak we gyzzyrma, AIW we inçekesel ýaly kesellere sanjymlary ösdürmäge mümkinçilik berýär we adaty usullar bilen deňeşdirilende netijesiz. Waksinalary ösdürmegiň ähtimallygynyň pesligi we şahsy sanjymlaryň zerurlygy sebäpli öňem kyn hasaplanýan rak ýaly keseller indi sanjymlary ösdürmek üçin seredilip bilner. mRNA diňe sanjymlar barada däl. Häzirki wagta çenli näsaglara sanjym eden milliardlarça dozamyz, olaryň howpsuzlygyny subut etdi, belok çalşylmagy, RNK päsgelçiligi we CRISPR-Cas (kesişýän gysga palindrom gaýtalanmalary we Cas endonukrenazlar bilen baglanyşykly) ýaly beýleki RNK bejergisine ýol açdy. RNK ynkylaby ýaňy başlandy.
Weissman we Karikonyň ylmy üstünlikleri millionlarça adamyň ömrüni halas etdi we Karikonyň karýerasy täsin bolany üçin däl-de, eýsem ähliumumy bolany üçin hereket edýär. Gündogar Europeanewropa ýurtlaryndan bir adam, ylmy arzuwlaryny amala aşyrmak üçin ABŞ-a göçdi, diňe ABŞ-nyň dolandyryş ulgamy, birnäçe ýyllap gözleg maliýeleşdirilmegi we peseltmek bilen göreşdi. Hatda laboratoriýanyň işlemegi we gözleglerini dowam etdirmek üçin aýlyk hakyny almaga razy boldy. Karikonyň ylmy syýahaty, akademiýada işleýän aýallaryň, immigrantlaryň we azlyklaryň köpüsiniň tanyş bolan kyn syýahaty boldy. Doktor Kariko bilen tanyşmak üçin özüňizi bagtly eden bolsaňyz, kiçigöwünliligiň manysyny özünde jemleýär; Geçmişiniň kynçylyklary, ony esaslandyrýan bolmagy mümkin.
Weissman bilen Karikonyň çeken zähmeti we uly üstünlikleri ylmy işiň her tarapyny görkezýär. Basgançak ýok, mil ýok. Olaryň işi uzyn we agyr, berkligi, paýhaslylygy we görüşi talap edýär. Dünýäde köp adamyň sanjymlara henizem elýeterli däldigini ýatdan çykarmaly däldiris, COVID-19 sanjymyna eýe bolmak bagtymyz sanjymlaryň gorag peýdalary üçin minnetdar. Ajaýyp işleri mRNA sanjymlaryny hakykata öwüren iki esasy alymy gutlaýaryn. Olara çäksiz minnetdarlygymy bildirmek üçin başga-da köp adamlara goşulýaryn.
Iş wagty: Oktýabr-14-2023