habarlar

“Covid-19” pandemiýasynyň kölegesinde dünýä ilatynyň görlüp-eşidilmedik kynçylyklary başdan geçirilýär. Şeýle-de bolsa, hut şeýle krizisde ylym we tehnologiýa ägirt uly mümkinçiliklerini we güýjüni görkezdi. Epidemiýa başlanaly bäri dünýä ylmy jemgyýetçiligi we hökümetler sanjymlaryň çalt ösmegine we wagyz edilmegine hemaýat berip, ajaýyp netijelere ýetdiler. Şeýle-de bolsa, sanjymlaryň deň paýlanmazlygy we sanjymlary almaga ilatyň ýeterlik bolmazlygy ýaly meseleler pandemiýa garşy global göreşi henizem kynlaşdyrýar.

“Covid-19” pandemiýasyndan ozal, 1918-nji ýyldaky dümew ABŞ-nyň taryhynda iň agyr ýokanç kesel bolupdy we bu Covid-19 pandemiýasy sebäpli ölenleriň sany 1918-nji ýyldaky dümewden iki esse köpdi. “Covid-19” pandemiýasy sanjymlar pudagynda adatdan daşary öňegidişlige itergi berdi, adamzada howpsuz we täsirli sanjymlar berdi we lukmançylyk jemgyýetiniň möhüm saglyk zerurlyklarynyň öňünde möhüm kynçylyklara tiz jogap bermek ukybyny görkezdi. Waksina paýlamak we dolandyrmak bilen baglanyşykly meseleleri öz içine alýan milli we global sanjym pudagynda gowşak bir ýagdaý bar. Üçünji tejribe, ilkinji nesil Covid-19 sanjymynyň çalt ösmegine itergi bermek üçin hususy kärhanalaryň, hökümetleriň we akademiýalaryň arasyndaky hyzmatdaşlygyň möhüm ähmiýete eýe bolmagydyr. Öwrenilen bu sapaklara esaslanyp, Biomedical Advanced Research and Development Authority (BARDA) täze nesil gowulaşan sanjymlaryň ösmegi üçin goldaw gözleýär.

“NextGen” taslamasy, Covid-19 üçin indiki nesil saglygy goraýyş çözgütlerini ösdürmäge gönükdirilen Saglygy goraýyş we adam hyzmatlary bölümi tarapyndan maliýeleşdirilýän 5 milliard dollarlyk başlangyçdyr. Bu meýilnama, dürli etnik we jyns taýdan ilat arasynda tassyklanan sanjymlara garanyňda synag synag sanjymlarynyň howpsuzlygyny, netijeliligini we immunogenligini bahalandyrmak üçin goşa kör, işjeň gözegçilik edilýän 2b Faza synaglaryny goldaýar. Bu sanjym platformalarynyň geljekdäki saglyga we howpsuzlyga abanýan howplara tiz jogap bermäge mümkinçilik berýän beýleki ýokanç kesel sanjymlaryna degişlidigine garaşýarys. Bu synaglar köp pikirlenmegi öz içine alar.

Teklip edilýän 2-nji tapgyra kliniki synagyň esasy nokady, sanjymlaryň netijeliligini 12 aýlyk gözegçilik döwründe eýýäm tassyklanan sanjymlar bilen deňeşdirilende 30% -den gowrak ýokarlandyrmakdyr. Gözlegçiler täze sanjymyň netijeliligini simptomatiki Covid-19-dan goraýan täsirine esaslanyp baha bererler; Mundan başga-da, ikinji derejeli nokat hökmünde, gatnaşyjylar asimptomatiki ýokançlyklar barada maglumat almak üçin her hepde burun çişleri bilen öz-özüni barlaýarlar. Häzirki wagtda ABŞ-da bar bolan sanjymlar köp mukdarda belok antigenlerine esaslanýar we öýjükli sanjym arkaly amala aşyrylýar, dalaşgärleriň indiki nesli bolsa köp sanly platforma, şol sanda köp sanly belok genlerine we nukleokapsid, membranany ýa-da beýleki gurluş däl beloklary kodlaýan genler ýaly wirus geniniň has goralýan sebitlerine bil baglar. Täze platforma, SARS-CoV-2 gurluş we gurluş däl beloklary kodlaýan genleri köpeltmek we saklamak ukyby bolmadyk wektorlary ulanýan rekombinant wirus wektor sanjymlaryny öz içine alyp biler. Ikinji nesil öz-özüni güýçlendirýän mRNA (samRNA) sanjymy, alternatiw çözgüt hökmünde baha berip boljak çalt ýüze çykýan tehnologiki görnüşdir. SamRNA sanjymy takyk adaptasiýa immun jogaplaryny ýüze çykarmak üçin saýlanan immunogen yzygiderliligi lipid nanopartikullaryna göçürýär. Bu platformanyň potensial artykmaçlyklary pes RNK dozalaryny (reaktiwligi peseldip biler), immunitetiň uzak dowam etmegini we holodilnik temperaturalarynda has durnukly sanjymlary öz içine alýar.

Gorag korrelýasiýasynyň kesgitlemesi (CoP) kesgitli adaptasiýa gülkünç we öýjükli immun jogap bolup, ýokançlykdan ýa-da belli bir patogenler bilen gaýtadan dikeldilmeginden gorap biler. 2-nji etap synagy, Covid-19 sanjymynyň potensial CoP-laryna baha berer. Köp wiruslar, şol sanda koronawiruslar üçin CoP-ni kesgitlemek hemişe kyn mesele bolup durýar, sebäbi immunitetiň köp komponentleri wirusy hereketsizleşdirmek, şol sanda aglýutinasiýa antikorlary, ýagyş antikorlary ýa-da fiksasiýa antikorlary), izotip antikorlary, CD4 + we CD8 + T öýjükleri, Fc effektory funksiýasy we ýat öýjükleri bilen bilelikde işleýär. Has çylşyrymlysy, bu komponentleriň SARS-CoV-2 garşy durmakdaky roly anatomiki ýeri (aýlanyş, dokuma ýa-da dem alyş mukozasynyň üstü ýaly) we göz öňünde tutulan ahyrky nokada (asimptomatiki ýokançlyk, simptomatiki ýokançlyk ýa-da agyr kesel) baglylykda üýtgäp biler.

CoP-ni kesgitlemek kyn bolup galsa-da, deslapky tassyklama sanjym synaglarynyň netijesi, antikor derejelerini zyýansyzlandyrýan we sanjymlaryň netijeliliginiň arasyndaky baglanyşygy kesgitlemäge kömek edip biler. CoP-iň birnäçe peýdasyny kesgitläň. Giňişleýin CoP, täze sanjym platformalarynda immun köprülerini öwrenmek, plasebo tarapyndan dolandyrylýan uly synaglardan has çalt we has tygşytly bolup biler we çagalar ýaly sanjym netijeliliginiň synaglaryna goşulmadyk ilatyň waksina gorag ukybyna baha bermäge kömek edip biler. CoP-ni kesgitlemek, täze ştamlar bilen ýokaşandan ýa-da täze ştamlara garşy sanjymdan soň immunitetiň dowamlylygyna baha berip biler we güýçlendiriji oklaryň haçan gerekdigini kesgitlemäge kömek edip biler.

“Omicron” -yň ilkinji warianty 2021-nji ýylyň noýabr aýynda peýda boldy. Asyl ştam bilen deňeşdirilende, takmynan 30 aminokislotalar çalşylýar (süýümli belokdaky 15 aminokislotany hem goşmak bilen) we şonuň üçin aladanyň bir görnüşi hökmünde bellendi. Alfa, beta, delta we kappa ýaly köp COVID-19 warianty sebäpli dörän epidemiýada, Omikjon görnüşine ýokaşma ýa-da sanjym netijesinde öndürilen antikorlaryň zyýansyzlandyryjy işjeňligi azaldy, bu bolsa Omikjonyň birnäçe hepdäniň içinde delta wirusyny dünýä derejesinde çalşmagyna sebäp boldy. “Omicron” -yň aşaky dem alyş öýjüklerinde köpeltmek ukyby irki ştamlar bilen deňeşdirilende azalsa-da, ilkibaşda ýokanç keseliniň ep-esli ýokarlanmagyna sebäp boldy. “Omicron” görnüşiniň soňraky ewolýusiýasy, bar bolan zyýansyzlandyryjy antikorlardan gaça durmak ukybyny kem-kemden ýokarlandyrdy we angiotensini 2 (ACE2) reseptorlaryny öwrüji bilen baglanyşdyryjy işjeňligi hem ýokarlandy we geçiş tizliginiň ýokarlanmagyna sebäp boldy. Şeýle-de bolsa, bu ştamlaryň agyr ýükleri (BA.2.86-nyň JN.1 nesillerini hem goşmak bilen) birneme pesdir. Gümürtik däl immunitet, öňki geçişler bilen deňeşdirilende keseliň pes agyrlygynyň sebäbi bolup biler. Neytrallaşdyrýan antikorlary öndürmedik Covid-19 hassalarynyň diri galmagy, öýjükli immunitetiň ähmiýetini hasam görkezýär.

Bu gözegçilikler, antigenlere mahsus ýadyň T öýjükleriniň antikorlara garanyňda mutant ştammlarynda köpelýän beloklardan gaçmagy az täsir edýändigini görkezýär. Oryat T öýjükleri, ýokary derejeli belok reseptorlaryny baglanyşdyrýan domenlerde we beýleki wirus kodlanan gurluş we gurluş däl beloklarda ýokary konserwirlenen peptid epitoplaryny tanap bilýän ýaly. Bu açyş, bar bolan zyýansyzlandyryjy antikorlara pes duýgurlygy bolan mutant ştammlarynyň has ýumşak kesel bilen baglanyşykly bolup biljekdigini düşündirip biler we T öýjükli ara immun jogaplaryny tapmagy gowulandyrmagyň zerurdygyny görkezip biler.

Upperokarky dem alyş ýollary, koronawiruslar (burun epiteli ACE2 reseptorlaryna baý) ýaly dem alyş wiruslary üçin ilkinji aragatnaşyk we giriş nokady bolup, bu ýerde dogabitdi we adaptasiýa immun jogaplary ýüze çykýar. Häzirki bar bolan öýjükli sanjymlar güýçli mukozanyň immun täsirini güýçlendirmek ukybyna eýe. Sanjym derejesi ýokary bolan ilat arasynda wariant ştammynyň dowamly ýaýramagy, immunitetden gaçmak ähtimallygyny ýokarlandyryp, wariant ştamyna saýlama basyş edip biler. Mukoz sanjymlary ýerli dem alyş mukozasynyň immun täsirini we ulgamlaýyn immun täsirini güýçlendirip, jemgyýetiň ýaýramagyny çäklendirip, ideal sanjym edip biler. Sanjymyň beýleki ugurlaryna intradermal (mikroarraý patch), agyz (planşet), intranazal (spreý ýa-da damja) ýa-da dem alyş (aerozol) degişlidir. Iňňe mugt sanjymlaryň döremegi sanjymlara ikirjiňlenmegi azaldyp, olaryň kabul edilmegini artdyryp biler. Alnan çemeleşmä garamazdan, sanjymlary ýönekeýleşdirmek saglygy goraýyş işgärleriniň ýüküni azaldar, şeýlelik bilen sanjymlaryň elýeterliligini ýokarlandyrar we geljekde pandemiýa garşy çäreleri ýeňilleşdirer, esasanam uly göwrümli sanjym meýilnamalaryny durmuşa geçirmek zerur bolanda. Enteriki örtükli, temperatura durnukly sanjym planşetlerini we intranazal sanjymlary ulanyp, bir dozaly güýçlendiriji sanjymlaryň täsiri, aşgazan-içege we dem alyş ýollarynda antigenlere garşy IgA jogaplaryna baha bermek arkaly bahalandyrylar.

2b tapgyrda kliniki synaglarda, gatnaşyjylaryň howpsuzlygyna ünsli gözegçilik etmek sanjymlaryň netijeliligini ýokarlandyrmak bilen deň derejede möhümdir. Howpsuzlyk maglumatlary yzygiderli ýygnarys we seljereris. Covid-19 sanjymlarynyň howpsuzlygy gowy subut edilen hem bolsa, islendik sanjymdan soň oňaýsyz täsirler bolup biler. “NextGen” synagynda takmynan 10000 gatnaşyjy oňaýsyz reaksiýa töwekgelçiligini başdan geçirer we tötänleýin synag waksinasyny ýa-da ygtyýarly sanjymy 1: 1 nisbatynda almak üçin tötänleýin bellener. Localerli we ulgamlaýyn ýaramaz täsirlere jikme-jik baha bermek, miokardit ýa-da perikardit ýaly kynçylyklaryň ýüze çykmagyny goşmak bilen möhüm maglumatlary berer.

Waksina öndürijileriniň ýüzbe-ýüz bolýan çynlakaý kynçylygy, çalt jogap bermek mümkinçiliklerini saklamak zerurlygydyr; Öndürijiler, wirus ýüze çykandan 100 günüň içinde ýüzlerçe million doza sanjymlaryny öndürip bilmeli, bu hem hökümet tarapyndan kesgitlenen maksat. Pandemiýa gowşap, pandemiýa aralaşmagy bilen sanjymlara bolan isleg düýpgöter azalar we öndürijiler üpjünçilik zynjyrlaryny, esasy materiallary (fermentler, lipidler, buferler we nukleotidler), doldurmak we gaýtadan işlemek mümkinçilikleri bilen baglanyşykly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolarlar. Häzirki wagtda jemgyýetde “Covid-19” sanjymlaryna bolan isleg 2021-nji ýyldaky islegden pes, ýöne “doly göwrümli pandemiýadan” has kiçi göwrümde işleýän önümçilik amallary henizem gözegçilik edaralary tarapyndan tassyklanmaly. Mundan başga-da kliniki ösüş, toparlaýyn yzygiderliligi we soňraky 3-nji tapgyra täsir meýilnamalaryny öz içine alyp bilýän gözegçilik edaralarynyň tassyklamagyny talap edýär. Meýilleşdirilen 2-nji etap synagynyň netijeleri optimistik bolsa, 3-nji tapgyra synaglary geçirmek bilen baglanyşykly töwekgelçiligi ep-esli azaldar we şeýle synaglara hususy maýa goýumlaryny höweslendirer, şeýlelik bilen täjirçilik ösüşine ýeter.

Häzirki epidemiýa aragatnaşygynyň dowamlylygy entek belli däl, ýöne soňky tejribe bu döwrüň biderek bolmaly däldigini görkezýär. Bu döwür bize sanjym immunologiýasyna bolan düşünjesini giňeltmäge we mümkin boldugyça köp adam üçin sanjymlara bolan ynamy we ynamy dikeltmäge mümkinçilik berdi.