habarlar

Şu ýylyň fewral aýyndan bäri BSGG-nyň baş müdiri Tedros Adhanom Gebreyesus we Hytaýyň Kesellere gözegçilik we öňüni alyş milli býurosynyň müdiri Wan Heşeng näbelli patogen sebäpli ýüze çykýan “X keseliniň” öňüni almak kyndygyny, şonuň üçin ýüze çykan pandemiýa taýynlyk görmelidigimizi we oňa jogap bermelidigimizi aýtdy.

Birinjiden, döwlet, hususy we telekeçilik däl pudaklaryň arasyndaky hyzmatdaşlyk täsirli pandemiýa garşy göreşiň merkezi elementidir. Emma bu iş başlamazdan ozal tehnologiýalara, usullara we önümlere öz wagtynda we deňhukukly elýeterliligi üpjün etmek üçin hakyky tagallalary etmeli. Ikinjiden, mRNA, DNK plazmidleri, wirus wektorlary we nanopartikullar ýaly täze sanjym tehnologiýalarynyň birnäçesiniň howpsuz we täsirli bolandygy görkezildi. Bu tehnologiýalar 30 ýyla çenli gözlegde, ýöne Covid-19 ýüze çykýança adam ulanmagy üçin ygtyýarnama berilmedi. Mundan başga-da, bu tehnologiýalaryň ulanylýan tizligi hakyky çalt waksina platformasyny gurmagyň mümkindigini we täze SARS-CoV-2 görnüşine öz wagtynda jogap berip biljekdigini görkezýär. Waksina tehnologiýalarynyň bu toplumynyň bolmagy, indiki pandemiýadan öň sanjym kandidatlaryny öndürmek üçin oňat esas döredýär. Pandemiýa potensialy bolan ähli wiruslara garşy sanjymlary işläp düzmekde işjeň bolmaly.

Üçünjiden, wirusa garşy bejeriş turbageçirijimiz wirus howpuna garşy göreşmek üçin gowy taýýar. “Covid-19” pandemiýasy wagtynda täsirli antikor bejergisi we ýokary täsirli dermanlar işlenip düzüldi. Geljekki pandemiýada adam ýitgisini azaltmak üçin pandemiýa potensialy bolan wiruslara garşy giň spektrli wirusa garşy bejergileri hem öndürmeli. Iň gowusy, bu bejergiler ýokary islegli, pes çeşme sazlamalarynda paýlanyş ukybyny ýokarlandyrmak üçin dermanlar görnüşinde bolmaly. Bu bejeriş usullary, hususy sektor ýa-da geosyýasy güýçler tarapyndan çäklendirilmedik derejede elýeterli bolmaly.

Dördünjiden, ammarlarda sanjymlaryň bolmagy, olary giňden elýeterli etmek bilen deň däldir. Sanjymyň maddy-tehniki üpjünçiligi, şol sanda önümçilik we elýeterlilik kämilleşdirilmeli. Innowasiýa pandemiýa taýynlygy üçin bileleşik (CEPI) geljekki pandemiýalaryň öňüni almak üçin başlanan global hyzmatdaşlykdyr, ýöne täsirini ýokarlandyrmak üçin has köp tagalla we halkara goldaw gerek. Bu tehnologiýalara taýýarlyk görüp, adamyň özüni alyp barşyny öwrenmek we nädogry maglumatlara garşy strategiýalary işläp düzmek üçin öwrenilmeli.

Netijede, has amaly we esasy gözlegler zerurdyr. Antigen bilen düýpgöter tapawutlanýan SARS-CoV-2-iň täze görnüşiniň peýda bolmagy bilen, öň işlenip düzülen dürli sanjymlaryň we bejeriş dermanlarynyň işine-de täsir edildi. Dürli usullar dürli derejede üstünlik gazandy, ýöne indiki pandemiýa wirusynyň bu çemeleşmelere täsir etjekdigini ýa-da indiki pandemiýanyň wirus sebäpli ýüze çykjakdygyny kesgitlemek kyn. Geljegi öňünden bilip bilmän, täze dermanlaryň we sanjymlaryň tapylmagyny we ösdürilmegini aňsatlaşdyrmak üçin täze tehnologiýalar boýunça amaly gözleglere maýa goýmalydyrys. Şeýle hem epidemiki potensial mikroorganizmler, wirus ewolýusiýasy we antigeniki süýşme, ýokanç keselleriň patofiziologiýasy, adam immunologiýasy we olaryň arabaglanyşygy baradaky esasy gözleglere köp we köp maýa goýmalydyrys. Bu başlangyçlaryň çykdajylary, diňe 2020-nji ýylda 2 trillion dollardan gowrak diýlip çaklanylýan Covid-19-yň adam saglygyna (fiziki we akyl) we dünýä ykdysadyýetine edýän täsiri bilen deňeşdirilende gaty az.

“Covid-19” krizisiniň ägirt uly saglyk we durmuş-ykdysady täsiri pandemiýanyň öňüni almak üçin ýörite ulgamyň zerurdygyny görkezýär. Tor, lokal wiruslara öwrülmezden ozal, ýabany haýwanlardan mallara we adamlara ýaýran wiruslary ýüze çykaryp biler, mysal üçin epidemiýalary we pandemiýalary çynlakaý netijelere sezewar eder. Şeýle resmi ulgam hiç wagt döredilmese-de, düýbünden täze iş däl. Muňa derek, bar bolan köp pudaklaýyn gözegçilik amallaryna esaslanyp, eýýäm işleýän ulgamlara we mümkinçiliklere esaslanar. Global maglumat bazalary üçin maglumat bermek üçin standartlaşdyrylan proseduralary kabul etmek we maglumatlary paýlaşmak arkaly sazlaşyk.

Tor, bütin dünýäde wirus gözegçiliginiň zerurlygyny aradan aýyryp, öňünden kesgitlenen nokatlarda ýabany tebigatyň, adamlaryň we mallaryň strategiki nusgalaryna üns berýär. Iş ýüzünde irki dökülýän wiruslary hakyky wagtda ýüze çykarmak, şeýle hem köp sanly endemiki wirus maşgalalaryny, şeýle hem ýabany tebigatda dörän beýleki täze wiruslary ýüze çykarmak üçin iň täze anyklaýyş usullary zerurdyr. Şol bir wagtyň özünde, täze wiruslaryň ýokaşan adamlardan we haýwanlardan ýüze çykan badyna ýok edilmegini üpjün etmek üçin global protokol we karar goldaw gurallary zerurdyr. Tehniki taýdan bu çemeleşme, köp sanly anyklaýyş usullarynyň çalt ösmegi we maksatly patogen barada öňünden bilmezden wiruslary çalt kesgitlemäge mümkinçilik berýän we görnüşlere mahsus / dartgynly netijeleri berýän täze nesil DNK yzygiderlilik tehnologiýalary sebäpli mümkin.

Global wirus taslamasy ýaly wirus tapmak taslamalary tarapyndan üpjün edilen ýabany tebigatdaky zoonotik wiruslar baradaky täze genetiki maglumatlar we metadatalar global maglumatlar bazalaryna ýerleşdirilendigi sebäpli, global wirusa gözegçilik ulgamy adamlara irki wirus ýokaşmagyny anyklamakda has täsirli bolar. Şeýle hem, maglumatlar anyklaýyş reagentlerini we täze, has giňden elýeterli, tygşytly patogen tapmak we yzygiderlilik enjamlary arkaly ulanylyşyny gowulandyrmaga kömek eder. Bu seljeriş usullary, bioinformatika gurallary, emeli intellekt (AI) we uly maglumatlar bilen bilelikde dinamiki modelleri we ýokaşma çaklamalaryny gowulaşdyrmaga we pandemiýanyň öňüni almak üçin global gözegçilik ulgamlarynyň kuwwatyny kem-kemden güýçlendirmek arkaly ýaýramaga kömek eder.

Şeýle uzynlygyna gözegçilik toruny döretmek ep-esli kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Wirusa gözegçilik etmek üçin nusga almagyň çarçuwasyny düzmekde, seýrek dökülýän ýerler barada maglumat paýlaşmagyň mehanizmini döretmekde, ökde işgärleri taýýarlamakda we jemgyýetçilik we haýwan saglygy pudagynyň biologiki nusgalary ýygnamak, daşamak we laboratoriýa synaglary üçin infrastruktura goldawyny üpjün etmekde tehniki we maddy-tehniki kynçylyklar bar. Köp ölçegli maglumatlary gaýtadan işlemek, standartlaşdyrmak, derňemek we paýlaşmak meselelerini çözmek üçin kadalaşdyryjy we kanunçylyk esaslaryna zerurlyk bar.

Resmi gözegçilik torunyň öz dolandyryş mehanizmleri we sanjymlar we immunizasiýa boýunça global bileleşige meňzeş döwlet we hususy pudak guramalarynyň agzalary bolmaly. Şeýle hem, Bütindünýä azyk we oba hojalygy guramasy / Bütindünýä haýwan saglygy guramasy / wHO ýaly BMG-nyň bar bolan guramalary bilen doly sazlaşykly bolmaly. Toruň uzak möhletli durnuklylygyny üpjün etmek üçin, maliýeleşdiriş guramalarynyň, agza döwletleriň we hususy pudagyň haýyr-sahawatlaryny, grantlaryny we goşantlaryny birleşdirmek ýaly innowasion maliýeleşdiriş strategiýalary zerurdyr. Bu maýa goýumlar, esasanam tehnologiýa geçirmek, mümkinçilikleri ösdürmek we global gözegçilik programmalary arkaly ýüze çykarylan täze wiruslar barada maglumatlary deň paýlaşmak ýaly global Günorta üçin höweslendirişler bilen baglanyşykly bolmaly.

Toplumlaýyn gözegçilik ulgamlary möhüm ähmiýete eýe bolsa-da, zoonotik keselleriň ýaýramagynyň öňüni almak üçin ahyrky netijede köp taraply çemeleşmek zerurdyr. Geçirilişiň düýp sebäplerini çözmäge, howply amallary azaltmaga, maldarçylyk önümçilik ulgamlaryny kämilleşdirmäge we haýwanlaryň iýmit zynjyrynda biosfera howpsuzlygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilmelidir. Şol bir wagtyň özünde innowasiýa diagnostikasynyň, sanjymlaryň we terapewtikanyň ösüşi dowam etmeli.

Birinjiden, haýwan, adam we daşky gurşaw saglygyny baglanyşdyrýan “Bir saglyk” strategiýasyny kabul edip, dökülýän täsirleriň öňüni almak zerurdyr. Hasaplamalara görä, adamlarda öň görülmedik keselleriň 60% töweregi tebigy zoonotik keseller sebäpli ýüze çykýar. Söwda bazarlaryny has berk düzgünleşdirmek we ýabany tebigatyň söwdasyna garşy kanunlary ýerine ýetirmek bilen adam we haýwan ilaty has netijeli bölünip bilner. Tokaý tokaýlaryny kesmek ýaly ýerleri dolandyrmak tagallalary diňe bir daşky gurşawa peýdaly bolman, eýsem ýabany tebigat bilen adamlaryň arasynda bufer zolaklaryny döredýär. Durnukly we adamkärçilikli ekerançylyk usullarynyň giňden ornaşdyrylmagy öý haýwanlarynda çakdanaşa köp ulanylmagy aradan aýyrar we profilaktiki antimikroblary ulanmagy azaldar, bu bolsa mikroblara garşy durmagyň öňüni almakda goşmaça peýdalara getirer.

Ikinjiden, howply patogenleriň bilkastlaýyn goýberilmegi töwekgelçiligini azaltmak üçin laboratoriýa howpsuzlygy güýçlendirilmelidir. Düzgünleşdiriji talaplar töwekgelçiligi kesgitlemek we azaltmak üçin saýta we işjeňlige töwekgelçilik bahalandyrmalaryny öz içine almalydyr; Infectionokançlygyň öňüni almak we gözegçilik etmek üçin esasy teswirnamalar; Şahsy gorag enjamlaryny dogry ulanmak we edinmek boýunça okuw. Biologiki töwekgelçiligi dolandyrmak üçin bar bolan halkara ülňüleri giňden kabul edilmelidir.

Üçünjiden, möhüm gözlegleriň we sanjymlary ösdürmegiň dowam etdirilmegini üpjün etmek bilen, töwekgelçiligi azaltmak üçin patogenleriň ýokaşýan ýa-da patogen aýratynlyklaryny düşündirmäge gönükdirilen GOF-funksiýa (GOF) barlaglary degişli derejede gözegçilik edilmelidir. Şeýle GOF gözlegleri ep-esli epidemiýa potensialy bolan mikroorganizmleri döredip biler, olar bilgeşleýin ýa-da bilkastlaýyn goýberilip bilner. Şeýle-de bolsa, halkara jemgyýetçiligi haýsy gözleg işleriniň kynçylyklydygy ýa-da töwekgelçilikleri nädip azaltmalydygy barada entek ylalaşmady. GOF gözlegleriniň dünýäniň laboratoriýalarynda geçirilýändigini göz öňünde tutup, halkara çarçuwany ösdürmegiň gyssagly zerurlygy ýüze çykýar.